Skip to main content

Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Ιάκωβος Βαβανάτσος Μέρος Β΄

24 Οκτ 2018 23:11

ΜΕΡΟΣ Β΄

Στο προσκήνιο ως υποψήφιος Αρχιεπίσκοπος & οι πρώτες αντιδράσεις

Στις 8 Ιανουαρίου 1962 απεβίωσε ο Αρχιεπίσκοπος Θεόκλητος Β' (Παναγιωτόπουλος) και αυτόματα τέθηκε το ζήτημα της διαδοχής. Το κύρος της προσωπικότητας του Ιακώβου και οι καλές σχέσεις του με τα Ανάκτορα (τιμήθηκε και με το Μεγαλόσταυρο του Βασιλικού Τάγματος του Γεωργίου) τον έκαναν να προβάλει ως ο επικρατέστερος των υποψηφίων. Εκείνο το διάστημα άρχισαν να εμφανίζονται σε ορισμένες εφημερίδες υπαινικτικά σχόλια για την ιδιωτική ζωή του Μητροπολίτη Αττικής και παράλληλα να κυκλοφορούν προκηρύξεις, εκδιδόμενες από παρεκκλησιαστικές οργανώσεις, με περιεχόμενο υβριστικό και στόχο την υποσκέλιση της υποψηφιότητάς του. Μέχρι εκείνη τη στιγμή ο Ιάκωβος ποτέ δεν είχε κατηγορηθεί για μεμπτό ηθικό φρόνημα ούτε η ιδιωτική του ζωή απασχόλησε τον τύπο ή τα όργανα της Εκκλησίας σε όλη την περίοδο της ιερατικής και αρχιερατικής του σταδιοδρομίας.

Η τότε κυβέρνηση Κ. Καραμανλή, πιεζόμενη από τα παρεκκλησιαστικά κέντρα και παρατηρώντας τις γενικότερες αντιδράσεις, προσπάθησε να αναβάλει την εκλογή αλλά κατόπιν παρέμβασης των Ανακτόρων προς τον αρμόδιο Υπουργό Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γρηγόριο Κασσιμάτη, η εκλογή ορίστηκε για τις 13 Ιανουαρίου 1962. Μία επιπλέον παράμετρος της αντίθεσης της κυβέρνησης προς την υποψηφιότητα Ιακώβου ήταν και η πρόθεσή του για δημιουργία ενός είδους εκκλησιαστικής τράπεζας, που θα διαχειριζόταν την περιουσία της Εκκλησίας της Ελλάδος. Η υλοποίηση αυτού του σχεδίου θα έβλαπτε σοβαρά τα συμφέροντα της Εθνικής Τράπεζας, στην οποία έως τότε καταθέτονταν τα εκκλησιαστικά κεφάλαια.

Ανήμερα της κηδείας του μακαριστού Αρχιεπισκόπου Θεοκλήτου μία ομάδα 23 Επισκόπων έδωσε στη δημοσιότητα την ακόλουθη ανακοίνωση σε απάντηση των διαφόρων επιθετικών δημοσιευμάτων:

«Φέρομεν εις γνώσιν των ευσεβών Χριστιανών ότι πρόσωπόν τι καλυπτόμενον υπό την προσωνυμία Χριστιανικών Οργανώσεων και άγνωστον εις τι αποβλέπον έθεσεν εις κυκλοφορίαν λιβελλογράφημα κατά της Ιεραρχίας, παράγραφον του οποίου ανέγραψεν ο ημερήσιος Τύπος.
Ημείς οι Ιεράρχαι της Εκκλησίας της Ελλάδος διαμαρτυρόμεθα και αποκρούομεν τα εν τω λιβελλογραφήματι αναφερόμενα και δηλούμεν προς τον ευσεβή ελληνικόν λαόν, ότι άπαντα τα μέλη της Ιεραρχίας είναι άξια πάσης τιμής και ευλαβείας και ότι έχοντα βαθείαν συναίσθησιν της υψηλής αυτών αποστολής, δια της τιμίας ψήφου των θα αναδείξωσι τον άξιον οιακοστρόφον ίνα οδηγήση το σκάφος της Ελληνικής Εκκλησίας εις τον θείον αυτού προορισμόν.

Καλείται όθεν ο ευσεβής χριστιανικός λαός, ίνα μετ΄ αποτροπιασμού παρέλθη το ειρημένον λιβελλογράφημα και μετ΄ εμπιστοσύνης προσβλέπη πάντοτε προς εκείνους τους οποίους η χάρις του Θεού έταξε ποιμένας αυτού και φρουρούς της αμώμου πίστεώς του».

Την ανακοίνωση αυτή των 23 επί συνόλου 66 τότε μητροπολιτών υπέγραφαν: ο Ύδρας Προκόπιος, ο Φλωρίνης Βασίλειος, ο Κορινθίας Προκόπιος, ο Ηλείας Γερμανός, Θεσσαλιώτιδος Κύριλλος, ο Κιλκισίου Ιωακείμ, ο Ιωαννίνων Σεραφείμ, ο Δημητριάδος Δαμασκηνός, ο Μαρωνείας Τιμόθεος, ο Δράμας Φίλιππος, ο Πρεβέζης Στυλιανός, ο Σιατίστης Πολύκαρπος, ο Ξάνθης Αντώνιος, ο Ελασσώνος Ιάκωβος, ο Θήρας Γαβριήλ, ο Παραμυθίας Τίτος, ο Άρτης Ιγνάτιος Γ΄, ο Καστοριάς Δωρόθεος, ο Φθιώτιδος Δαμασκηνός, ο Λαρίσης Ιάκωβος, ο Τριφυλίας Στέφανος, ο Γρεβενών Χρυσόστομος και ο Παροναξίας Επιφάνιος.

Οι εκλογές

Υποψήφιοι για την πλήρωση της αρχιεπισκοπικής έδρας ήταν οι Μητροπολίτες Αττικής Ιάκωβος, Καβάλας Χρυσόστομος και Μαντινείας Γερμανός. Ο δημοσιογραφικός θόρυβος σχετικά με το πρόσωπο του Αρχιεπισκόπου Ιακώβου αυξήθηκε και τα μέλη των οργανώσεων άρχισαν να προβαίνουν σε συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας. Παράλληλα κατατέθηκε και μήνυση εναντίον του από τον Αρχιμανδρίτη Δαμασκηνό Γεωργακόπουλο, κληρικό, που αργότερα αποσχηματίστηκε οικειοθελώς. Η Ιερά Σύνοδος διέταξε την έναρξη ανακρίσεων με υπεύθυνο αρχικά το Μητροπολίτη Ξάνθης Αντώνιο και μετέπειτα το Μητροπολίτη Σιατίστης Διονύσιο. Τη μήνυση του Δαμασκηνού Γεωργακόπουλου ακολούθησε ακόμη μία από τον υποστράτηγο εν αποστρατεία Μπενή-Ψάλτη, στην οποία επικαλούνταν εθνικούς κινδύνους εξ αιτίας της αρχαιρεσίας Ιακώβου.

Η Εκλογή του Αρχιεπισκόπου έγινε με μυστική ψηφοφορία εντός του Μητροπολιτικού Ναού Αθηνών -παρουσία του υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων-, η οποία και ξεκίνησε στις 09.00 ώρα της 13ης Ιανουαρίου του 1962. Πραγματοποιήθηκαν δύο ψηφοφορίες, η πρώτη για τον καταρτισμό του τριπρόσωπου ψηφοδελτίου και η δεύτερη της εκλογής. Έξω δε από τον Ναό, που είχε συγκεντρωθεί μεγάλο πλήθος, είχαν αναπτυχθεί δρακόντεια αστυνομικά μέτρα υπό την επίβλεψη του τότε αστυνομικού διευθυντή Θ. Ρακιτζή.

Με την έναρξη της ψηφοφορίας ο Μητροπολίτης Ελευθερουπόλεως Αμβρόσιος υπέβαλε ένσταση για αναβολή λόγω αφενός του μικρού μεσολαβούντος χρόνου από το θάνατο του μακαριστού Θεόκλητου, αφετέρου για τις πρωτοφανείς κατηγορίες που έβλεπαν το φως της δημοσιότητας. Στην απόρριψη της ένστασης εκ μέρους του υπουργού ως «νόμω αβάσιμη», ακολούθησε και δεύτερη από τον ίδιο μητροπολίτη όπως «πρυτανεύσουν οι ιεροί κανόνες και όχι οι νόμοι» όπου και αυτή απορρίφθηκε.

Από τη πρώτη ψηφοφορία αναδείχθηκαν υποψήφιοι για την πλήρωση της αρχιεπισκοπικής έδρας οι Μητροπολίτες: Αττικής Ιάκωβος, που έλαβε 32 ψήφους, Καβάλας Χρυσόστομος, (μετέπειτα αρχιεπίσκοπος) που έλαβε 23 ψήφους, και Μαντινείας Γερμανός, που έλαβε 16 ψήφους, ενώ πρώτος επιλαχών ήταν ο Θεσσαλονίκης Παντελεήμων με 14 ψήφους.

Το τελικό αποτέλεσμα ανέδειξε Αρχιεπίσκοπο τον Ιάκωβο με 33 ψήφους έναντι 20 του Χρυσοστόμου και 4 του Γερμανού σε σύνολο 57 ψηφισάντων αρχιερέων.

Το αποτέλεσμα της εκλογής ανακοινώθηκε στις 14:30 ώρα με χαρμόσυνες κωδωνοκρουσίες αρχικά του Καθεδρικού Ναού Αθηνών και στη συνέχεια ομοίως των καθεδρικών ναών της επικράτειας.

Το μήνυμα του νέου Αρχιεπισκόπου δόθηκε με την παρουσία 32 αρχιερέων και την αποχή 25, χαρακτηριστικό της διχοστασίας, που είχε δημιουργηθεί και στους κόλπους της Ιεραρχίας.

VAVANATSOS 15

VAVANATSOS 16

Η διαβεβαίωση και η Ενθρόνιση

Η τελετή διαβεβαίωσης και η ενθρόνιση του Αρχιεπισκόπου πραγματοποιήθηκαν στις 18 Ιανουαρίου υπό ισχυρή αστυνομική φύλαξη. Η αντίθεση κυβέρνησης και Ανακτόρων πάνω στην αρχιεπισκοπική υπόθεση γινόταν εντονότερη με τη συμμετοχή πλέον και της αξιωματικής αντιπολίτευσης, που κατηγορούσε την κυβέρνηση ότι με πράξεις και παραλείψεις της υποβοήθησε την εκλογή Ιακώβου. Εντωμεταξύ κυκλοφορούσαν διάφορα σενάρια που ήθελαν την κυβέρνηση να προβαίνει σε σύσταση αριστίδην δωδεκαμελούς Συνόδου, η οποία θα εξέλεγε Αρχιεπίσκοπο τον πρωθιερέα των Ανακτόρων Αρχιμανδρίτη Ιερώνυμο Κοτσώνη.

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο με πρωτοβουλία του Πατριάρχη Αθηναγόρα απέστειλε αντιπροσωπεία ιεραρχών για συνάντηση με το νέο προκαθήμενο, θέλοντας να δείξει τη στήριξή του.

Οι αντιδράσεις

Ωστόσο, επί ένα δεκαήμερο εφημερίδες και άλλα έντυπα καταχωρούσαν δημοσιεύματα τα οποία ευθέως ή εμμέσως αναφέρονταν στην υποτιθέμενη ερωτική ζωή του Ιακώβου και «σκανδαλίζουν το χριστεπώνυμο πλήρωμα». Κυβερνητικοί παράγοντες και μητροπολίτες άρχισαν τις πιέσεις στον Ιάκωβο να παραιτηθεί. Κάθε ημέρα που περνούσε οι πιέσεις ήταν ισχυρότερες. Δεν έλειψαν και οι υποστηρικτές του Ιακώβου, οι οποίοι δημόσια τον εγκωμίαζαν. Μεταξύ αυτών και εκλεγμένοι δημοτικοί άρχοντες της Αττικής. Ο Ιάκωβος αρνιόταν να παραιτηθεί.

Η κρίση στους κόλπους της Εκκλησίας της Ελλάδος πέρασε σε νέα, τελική φάση στις  24 Ιανουαρίου κατόπιν σύσκεψης η κυβέρνηση εξέδωσε ανακοίνωση, όπου αναφερόταν η πρόθεσή της για δημιουργία νέου Καταστατικού Χάρτη με δικαίωμα παύσης του Αρχιεπισκόπου από την πολιτική ηγεσία σε περίπτωση αντιδράσεων προς το πρόσωπό του.

Η παραίτηση

Την επόμενη μέρα ο Αρχιεπίσκοπος δεχόμενος ισχυρές πιέσεις, και παρά τη σύσταση του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Βενέδικτου και άλλων κορυφαίων ελληνορθοδόξων ιεραρχών να μην ενδώσει, αναγκάστηκε να υποβάλει την παραίτησή του ενεχειρίζοντας την παρακάτω επιστολή προς την Ιερά Σύνοδο:

Ἐκλεγεὶς ὑπὸ θεόθεν ὁδηγηθέντων ἱεραρχῶν τῆς σεπτῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος προκαθήμενος αὐτῆς καὶ κανονικὼς καὶ νομίμως ἀναλαβὼν ἀπὸ τῆς ἡμέρας τῆς ἐκλογῆς καὶ τῆς ἐνθρονίσεώς μου τὴν διακυβέρνησιν τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν, ἄγομαι εἰς τὴν ἀπόφασιν καὶ ἤδη προβαίνω εἰς πραγματοποίησιν τῆς ὑποβολῆς τῆς παραιτήσεώς μου ἀπὸ τοῦ Ἀρχιεπισκοπικοὺ Θρόνου τῶν Ἀθηνῶν, οὐ μέντοι γε τῆς Ἀρχιερωσύνης μου, οὐχὶ οἰκεία βουλήσει ἀλλὰ πολλῇ καὶ καταθλιπτικῇ τῇ Κυβερνητικῇ πιέσει καὶ πρὸς ἀποτροπὴν ἀναμίξεως τῆς Πολιτείας εἰς τὴν ἐσωτερικὴν σύστασιν καὶ διοίκησιν τῆς Ἐκκλησίας, τὴν ὁποίαν ἀνάμιξιν, ὣς ἐκτὸς τοῦ κανονικοῦ συστήματος τῆς Ἐκκλησίας εὑρισκομένην, θεωρῶ καταστρεπτικὴν καὶ ὀλέθριον διὰ τὸ κῦρος καὶ τὴν κανονικὴν αὐτοτέλειαν τῆς Ἐκκλησίας, τὴν ὁποίαν ἠγάπησα μέχρι λατρείας καὶ ὑπηρέτησα πιστῶς καὶ ἀφοσιωμένως ἐπὶ 44 συναπτὰ ἔτη. Θυσιάζομαι. Θυσιάζω καὶ σφαγιάζω ἐμαυτὸν καὶ ῥίπτομαι ὣς ὁ Ἰωνᾶς εἰς τὴν θάλασσαν, χάριν τῆς κανονικῆς διοικήσεως καὶ τῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας καὶ εἶμαι βέβαιος ὅτι ἡ Ἱστορία θὰ ἐκτιμήσῃ τὴν ὑπὲρ τῆς Ἐκκλησίας αὐτοθυσίαν μου καὶ ὁλοκληρωτικὴν προσφοράν μου, μὲ τὴν διάπυρον εὐχὴν ὅπως ἡ Πολιτεία μὴ τολμήσῃ να ἐπέμβῃ στα ἐσωτερικὰ τῆς Ἐκκλησίας. Εὐχαριστῶ τῷ Θεῷ μου διὰ τὴν περὶ ἐμοῦ ἀνεξιχνίαστον αὐτοῦ οἰκονομίαν καὶ δέομαι αὐτοῦ ὅπως τὴν Ἐκκλησίαν Αὐτοῦ καὶ δὴ καὶ τὴν τῆς Ἑλλάδος τοιαύτην διατηρεῖ ἀνωτέραν πάσης ἔσωθεν ἢ ἔξωθεν ἐπερχομένης ἐπιβουλῆς.

Ἀθῆναι 25 – 1 -1962

Ὁ Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος Ἰάκωβος

Με την επιστολή του αυτή, ο Αρχιεπίσκοπος Ιάκωβος πίστευε σθεναρά ότι η ανάμιξη της Πολιτείας στα εσωτερικά ζητήματα της Εκκλησίας θα ήταν καταστροφική κι ότι η πιθανότητα μιας τέτοιας ανάμιξης τον οδήγησε στην υποβολή της παραίτησης του. Μετά την παραίτησή του, ο Ιάκωβος αναχώρησε από το παλαιό συνοδικό μέγαρο της οδού Αγίας Φιλοθέης για την Κηφισιά. Το πρωί της ίδιας ημέρας, 300 ιερείς της Αττικής εξέφρασαν την συμπαράστασή τους στον Ιάκωβο. Η κρίση λύθηκε στις 14 Φεβρουαρίου με την εκλογή του Καβάλας Χρυσοστόμου ως αρχιεπισκόπου, ο οποίος ενθρονίστηκε στις 17 Φεβρουαρίου και συγκάλεσε σε πανηγυρική συνεδρίαση την Ιερά Σύνοδο στις 22 Φεβρουαρίου.

VAVANATSOS 17

Επαναφορά ως Μητροπολίτης Αττικής & Μεγαρίδος

Μετά την παραίτησή του έλαβε από τη Σύνοδο τον τίτλο του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου πρώην Αθηνών και πάσης Ελλάδος και καταστάθηκε Πρόεδρος της Μητρόπολης Αττικής και Μεγαρίδος, επιστρέφοντας στο εκεί ποιμαντικό του έργο. Το Συνοδικό Δικαστήριο, στις 4 Απριλίου, ασχολούμενο με τις εναντίον του καταγγελίες και εξετάζοντας 70 μάρτυρες, εξέδωσε ομόφωνη απόφαση, συνοδευόμενη από πόρισμα 135 σελίδων, με την οποία αθώωνε τον Αρχιεπίσκοπο Ιάκωβο.

Οι πιέσεις από την Χούντα των Συνταγματαρχών και η παύση του ως Μητροπολίτης

Με την επιβολή της δικτατορίας της 21ης Απριλίου 1967 και τη σύσταση αριστίδην Συνόδου διοίκησης της Εκκλησίας της Ελλάδος επισκέφθηκε τον Ιάκωβο ο πραξικοπηματίας στρατηγός Σπαντιδάκης, που του δήλωσε πως έπρεπε να παραιτηθεί από το θρόνο της Μητρόπολης Αττικής γιατί οι θέσεις του για τις σχέσεις μεταξύ Εκκλησίας και Πολιτείας ήταν αντίθετες με αυτές της "επαναστάσεως".

Ο Αρχιεπίσκοπος αρνήθηκε την παραίτηση επαναλαμβάνοντας τα λόγια του Μεγάλου Βασιλείου προς τον έπαρχο Μόδεστο. Από εκείνη τη στιγμή τέθηκε σε παρακολούθηση μέχρι και τη δημοσίευση του νόμου 214/67, με τον οποίο μπόρεσε η δικτατορία να τον καταδικάσει αφαιρώντας του και τη διαποίμανση της επαρχίας του. Ακόμα θεσπίστηκε ειδική διάταξη στη ΛΣΤ’/968 Συντακτική Πράξη, που προέβλεπε φυλάκισή του σε Ι. Μονή εντός της χώρας, οριζόμενης από απόφαση του "υπουργικού συμβουλίου".

Παρά τις προσωπικές διώξεις του ο Αρχιεπίσκοπος Ιάκωβος συμπαραστάθηκε ενεργά στους πολιτικούς κρατούμενους και εξόριστους από τη Χούντα και σε προσωπικότητες της αντίστασης. Συνάμα στήριξε και τους νέους της οργάνωσης "Ρήγας Φεραίος", που οδηγήθηκαν σε δίκη το 1971.

Η συνεργασία του με τον τότε Μητροπολίτη Ιωαννίνων Σεραφείμ Τίκα

Μετά την παραίτηση του Αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου (Κοτσώνη) το 1973, επισκέφθηκε τον Ιάκωβο ο Μητροπολίτης Ιωαννίνων Σεραφείμ (Τίκας) και του ζήτησε τη στήριξή του προκειμένου να προωθηθεί στην ηγεσία της Εκκλησίας. Οι δυό τους διατηρούσαν φιλικές σχέσεις και ο Ιάκωβος τον είχε βοηθήσει να εκλεγεί Μητροπολίτης Άρτης και αργότερα Ιωαννίνων. Ανταποκρινόμενος στην παράκλησή του δέχτηκε να κάνει ότι ήταν δυνατό από μέρους του και του έδωσε κατευθύνσεις για την έξοδο από την εκκλησιαστική κρίση.

Η άνοδος Σεραφείμ στον αρχιεπισκοπικό θρόνο δημιούργησε στον Ιάκωβο την προσδοκία αποκατάστασής του στη Μητρόπολη Αττικής. Ούτε, όμως, η νέα διοίκηση τον αποκατέστησε εξ αιτίας των αντιδράσεων των στρατιωτικών, οι οποίοι διατηρούσαν ακόμη την πολιτική εξουσία. Μεταπολιτευτικά προσπάθησε να δικαιωθεί προσφεύγοντας στην Ιερά Σύνοδο αλλά παρ’ ότι αναγνωρίστηκε η ηθική ακεραιότητά του και η παράνομη καταδίκη του (βάσει του Α.Ν. 214/67) δεν επιτράπηκε η επιστροφή του στη Μητρόπολη Αττικής.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην Ι. Μονή Παναγίας Φανερωμένης Σαλαμίνας όπου και εκοιμήθη στις 25 Οκτωβρίου 1984.

VAVANATSOS 18

VAVANATSOS 19

Η κηδεία του τελέστηκε στη Μητρόπολη Αθηνών χοροστατούντος του Αρχιεπισκόπου Σεραφείμ ενώ συμμετείχαν πολλοί αρχιερείς της ελλαδικής και άλλων εκκλησιών. Ο τάφος του βρίσκεται στη Μονή Παναγίας Φανερωμένης.

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Δημήτριος έγραψε για τον Αρχιεπίσκοπο Ιάκωβο μετά την εκδημία του :

"ο μακαριστός αδελφός και συλλειτουργός ημών Πρωθιεράρχης υπήρξε διακεκριμένη ηγετική φυσιογνωμία, διακριθείσα διά την ευρύτητα των αντιλήψεων αυτής, δια τον υπέρ της Εκκλησίας ζήλον, διά το εκκλησιαστικόν φρόνημα, διά την λιπαράν πείραν."

VAVANATSOS 20  VAVANATSOS 21

Ιακώβου του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος , Αιωνία η μνήμη

 ΑΡΧΕΙΟ

Πηγές

Αθανασίου Αγγελοπούλου, "Ιάκωβος Αρχιεπίσκοπος πρ.Αθηνών - Βιογραφική σκιαγράφηση", Τόμος Αναδρομή - Τιμητικόν Αφιέρωμα", Μέγαρα 1991.

Αναστασίου Σκιαδά, "Γαλαξείδι, Ο γενέθλιος τόπος", Τόμος "Αναδρομή - Τιμητικόν Αφιέρωμα", Μέγαρα 1991.

Μητροπολίτου Μεγάρων και Σαλαμίνος Βαρθολομαίου (Κατσούρη), "Επικήδειος Λόγος", Τόμος "Αναδρομή - Τιμητικόν Αφιέρωμα", Μέγαρα 1991.

Γεωργίου Λιλαίου, "Έλεγχος των πράξεων των διοικητικών και δικαστικών οργάνων της Εκκλησίας παρά της Δ.Ι.Σ.", Τόμος "Αναδρομή - Τιμητικόν Αφιέρωμα", Μέγαρα 1991.

Μητροπολίτου Αττικής και Μεγαρίδος Νικοδήμου (Γκατζιρούλη), "Ειπέ τη Εκκλησία...", Αθήναι 1994.

Σειρά άρθρων της Μαρίας Αντωνιάδου στην εφημερίδα "Το Βήμα".

Άρθρα του Γρηγόρη Καλοκαιρινού στην εφημερίδα "Καθημερινή".

Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος έτος 1985.

Αρχείο φύλλων της εφημερίδας "Ελευθερία".

Αρχιεπισκόπου πρ. Αθηνών Ιακώβου (Βαβανάτσου), "Το Νόημα της Ηγεσίας", Αθήναι 1971.

Αρχείο Μακαριστού Μητροπολίτου Άρτης Ιγνατίου Γ΄ Τσίγκρη.